أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَى مَا قَضَى مِنْ أَمْرٍ وَ قَدَّرَ مِنْ فِعْلٍ وَ عَلَى ابْتِلَائِی بِکمْ أَیَّتُهَا الْفِرْقَةُ الَّتِی إِذَا أَمَرْتُ لَمْ تُطِعْ وَ إِذَا دَعَوْتُ لَمْ تُجِبْ إِنْ أُمْهِلْتُمْ خُضْتُمْ وَ إِنْ حُورِبْتُمْ خُرْتُمْ وَ إِنِ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَى إِمَامٍ طَعَنْتُمْ وَ إِنْ أُجِئْتُمْ إِلَى مُشَاقَّةٍ نَکصْتُمْ.
خدا را سپاس مى گزارم بر امرى که واجب و لازم نموده، و بر فعلى که مقدّر فرموده، و بر آزمایش نمودن من به (نفاق و دو روئى) شما اى گروهى که هر زمان فرمان دادم پیروى نکردید، و دعوت مرا نپذیرفتید، و اگر (از جنگ با دشمن) شما را مهلت دهند به سخنان بیهوده مى پردازید (لاف زده گزاف مى گوئید) و اگر جنگى پیش آید ضعف و سستى نشان مى دهید (از ترس پنهان مى شوید) و مردمى را که نزد پیشوا اجتماع میکنند (از امام علیه السّلام پیروى مى نمایند) طعن زده سرزنش مى نمایید، و اگر ناچار بسختى (جنگ) گرفتار شوید به قهقرى بر مى گردید (با اینکه مردم ثابت قدمى نیستید و از هیچ درى براه نمى آیید از راه لطف و رعیّت نوازى مى گویم.)
لَا أَبَا لِغَیْرِکمْ مَا تَنْتَظِرُونَ بِنَصْرِکمْ وَ الْجِهَادِ عَلَى حَقِّکمْ الْمَوْتَ أَوِ الذُّلَّ لَکمْ .
دشمن شما بى پدر (و مربّى) باشد (نه شما) منتظر چه هستید در (تأخیر) یارى کردن و سعى و کوشش بر (گرفتن) حقّتان مرگ یا خوارى براى شما است (یکى از این دو شما را دریابد یا کشته شدن در میدان جنگ یا ذلّت و بیچارگى از دشمن که از کشته شدن سختتر است).
فَوَاللَّهِ لَئِنْ جَاءَ یَومِی وَ لَیَأْتِیَنِّی لَیُفَرِّقَنَّ بَیْنِی وَ بَیْنِکمْ وَ أَنَا لِصُحْبَتِکمْ قَالٍ وَ بِکمْ غَیْرُ کثِیرٍ .
سوگند بخدا اگر اجل من برسد- و البتّه خواهد رسید- بین من و شما جدائى مى افکند در حالیکه از بودن با شما بیزار و تنها ماندهام (به انفاق و دو روئى و کردار زشت شما مانند آنست که چون از دنیا بروم یاورى نداشتهام) .
لِلَّهِ أَنْتُمْ أَ مَا دِینٌ یَجْمَعُکمْ وَ لَا حَمِیَّةٌ تَشْحَذُکمْ أَ وَ لَیْسَ عَجَباً أَنَّ مُعَاوِیَةَ یَدْعُو الْجُفَاةَ الطَّغَامَ فَیَتَّبِعُونَهُ عَلَى غَیْرِ مَعُونَةٍ وَ لَا عَطَاءٍ وَ أَنَا أَدْعُوکمْ وَ أَنْتُمْ تَرِیکةُ الْإِسْلَامِ وَ بَقِیَّةُ النَّاسِ إِلَى الْمَعُونَةِ أَوْ طَائِفَةٍ مِنَ الْعَطَاءِ فَتَفَرَّقُونَ عَنِّی وَ تَخْتَلِفُونَ عَلَیَّ .
اجر شما با خدا است آیا دینى نیست که شما را گرد آورد (تا بیکدیگر کمک کنید) و غیرتى نیست که شما را (به جلوگیرى از دشمن) آماده سازد، آیا شگفت نیست که معاویه ستمگران فرومایه را مى خواند و از او پیروى میکنند بدون اینکه ایشان را کمک و بخششى نماید (اسباب جنگ براى آنها فراهم کرده و پولى بایشان بدهد) و (چون معاویه به افراد چیزى نمى داد و فقط به رؤساى قبائل عرب بسیار بخشش مى نمود آنان را طرفدار خود مى گردانید و سائر مردم از جهت تعصّب فامیلى یا بسبب بخشش کمى که از رؤساء مى افتند و یا به رسوم ایلى یا به گول خونخواهى عثمان ایشان را پیروى مى نمودند، و امیر المؤمنین، علیه السّلام، به رئیس و پیرو یکسان کمک و بخشش مى فرمود، از این جهت رؤساء دلخوشى از آن حضرت نداشتند، و پیروان هم در راه آنها مى رفتند، لذا مى فرماید:) من شما را در حالیکه باز مانده اهل اسلام و باقى مانده مردم مسلمانید با کمک و بخشش باندازه سهم هر یک دعوت مى نمایم و شما از دور من پراکنده شده مخالفت مى کنید.
إِنَّهُ لَا یَخْرُجُ إِلَیْکمْ مِنْ أَمْرِی رِضًى فَتَرْضَوْنَهُ وَ لَا سُخْطٌ فَتَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ أَحَبَّ مَا أَنَا لَاقٍ إِلَیَّ الْمَوْتُ .
رضایتى از امر و فرمان من نداریدتا از آن خوشنود گردید، و نه خشم و رنجشى تا بر آن اجتماع نمائید (در کار من پیوسته نفاق و دو روئى مى کنید، نه در اطاعت و پیروى ثابت قدمید و نه در مخالفت یک رو و یک سخن، کاش یک راه پیش گرفته مرا از کشاکش این درد و اندوه مى رهاندید) و براى من دوستترین چیزیکه میل دارم ملاقات کند مرا مرگ است (تا از شما برهم که از غمّ شما جز به مرگ نتوان رست).
قَدْ دَارَسْتُکمُ الْکتَابَ وَ فَاتَحْتُکمُ الْحِجَاجَ وَ عَرَّفْتُکمْ مَا أَنْکرْتُمْ وَ سَوَّغْتُکمْ مَا مَجَجْتُمْ لَوْ کانَ الْأَعْمَى یَلْحَظُ أَوِ النَّائِمُ یَسْتَیْقِظُ .
بتحقیق (معارف و حقائق) قرآن را بشما یاد دادم، و با حجّت و دلیل بین شما حکم کردم، و شما را بآنچه نمى شناختید آشنا گردانیدم، و آنچه را که از دهن بیرون مى افکندید بشما گوارا ساختم (چیزهائى را که از روى نفهمى به بدى تلقّى مى کردید خوبى آنها را بشما آشکار نمودم) کاش کور مى دید یا خفته بیدار مى گشت (من شرط ارشاد و راهنمائى را بجا آوردم حالا اگر کور نبیند و خفته بیدار نگردد تقصیر من نیست).
وَ أَقْرِبْ بِقَوْمٍ مِنَ الْجَهْلِ بِاللَّهِ قَائِدُهُمْ مُعَاوِیَةُ وَ مُؤَدِّبُهُمُ ابْنُ النَّابِغَةِ.
و چه بسیار نزدیک بجهل و نادانى به (احکام) خدا هستند گروهى که پیشوایشان معاویه است و آموزگارشان پسر زانیه (عمرو ابن عاص که قصّه مادرش در شرح سخن هشتاد و سوّم گذشت).