إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى جَعَلَ الذِّکرَ جِلاءً لِلْقُلُوبِ تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَةِ .
خداوند سبحان ذکر و یاد خود را صیقل و روشنائى دلها قرار داد که بسبب آن (اوامر و نواهى او را) بعد از کرى مى شنوند، و بعد از تاریکى (نادانى) مى بینند، و بعد از دشمنى و ستیزگى فرمانبر مى گردند (رضاء و خوشنودى او را بدست مى آورند) .
وَ مَا بَرِحَ لِلَّهِ عَزَّتْ آلَاؤُهُ فِی الْبُرْهَةِ بَعْدَ الْبُرْهَةِ وَ فِی أَزْمَانِ الْفَتَرَاتِ عِبَادٌ نَاجَاهُمْ فِی فِکرِهِمْ وَ کلَّمَهُمْ فِی ذَاتِ عُقُولِهِمْ فَاسْتَصْبَحُوا بِنُورِ یَقَظَةٍ فِی الْأَبْصَارِ وَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَفْئِدَةِ .
و همواره براى خدا- که نعمتها و بخششهایش ارجمند است- در پاره از زمان بعد از پاره دیگر و در روزگارهایى که آثار شرائع در آنها گم گشته بندگانى است که در اندیشه هاشان با آنان راز مى گوید، و در حقیقت عقلهاشان با آنها سخن مى فرماید (همیشه بیاد خدا بوده از راه عقل و بینائى با او در گفتگو هستند) و چراغ (هدایت و رستگارى) را به روشنائى بیدارى و هشیارى در دیده ها و گوشها و دلها افروختند (یاد خدا چون چراغ دیده ها و گوشها و دلهاشان را روشن گردانید، لذا غیر او چیزى ندیده، غیر اوامر و نواهیش سخنى نشنیده، بغیر آنچه او خواسته دل نمى بندد).
یُذَکرُونَ بِأَیَّامِ اللَّهِ وَ یُخَوِّفُونَ مَقَامَهُ بِمَنْزِلَةِ الْأَدِلَّةِ فِی الْفَلَوَاتِ مَنْ أَخَذَ الْقَصْدَ حَمِدُوا إِلَیْهِ طَرِیقَهُ وَ بَشَّرُوهُ بِالنَّجَاةِ وَ مَنْ أَخَذَ یَمِیناً وَ شِمَالًا ذَمُّوا إِلَیْهِ الطَّرِیقَ وَ حَذَّرُوهُ مِنَ الْهَلَکةِ وَ کانُوا کذَلِک مَصَابِیحَ تِلْک الظُّلُمَاتِ وَ أَدِلَّةَ تِلْک الشُّبُهَاتِ .
روزهاى خدا را (بمردم) یادآورى مى نمایند (سرگذشت پیشینیان را که بر اثر معصیت و نافرمانى تباه شدهاند براى ایشان بیان میکنند تا عبرت گیرند) و (آنان را) از عظمت و بزرگوارى او مى ترسانند (مى گویند از خدا بترسید و مرتکب گناه نشوید که او حاضر و بینا است و بر هلاک شما قادر و توانا) آنان مانند راهنمایان در بیابانها هستند که هر که از وسط راه برود (بعدل و درستى رفتار کند) راه او را مى ستایند، و به رهائى (از گمراهى) مژدهاش مى دهند، و هر که بطرف راست و چپ برود (در هر امر افراط و تفریط پیش گیرد) راه را براى او مذمّت کرده از تباه شدن بر حذرش مى دارند، و آنها با این اوصاف چراغهاى آن تاریکىها (ى نادانى) و راهنمایان آن شبهه ها (ى گمراهى) هستند.
وَ إِنَّ لِلذِّکرِ لَأَهْلًا أَخَذُوهُ مِنَ الدُّنْیَا بَدَلًا فَلَمْ تَشْغَلْهُمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَیْعٌ عَنْهُ یَقْطَعُونَ بِهِ أَیَّامَ الْحَیَاةِ وَ یَهْتِفُونَ بِالزَّوَاجِرِ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فِی أَسْمَاعِ الْغَافِلِینَ وَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ وَ یَأْتَمِرُونَ بِهِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یَتَنَاهَوْنَ عَنْهُ .
و بتحقیق براى یاد خدا نمودن اهلى است که آنرا عوض دنیا فرا گرفتهاند، و ایشان را بازرگانى و خرید و فروش از آن مشغول نمى سازد، روزهاى زندگانى را با یاد خدا بسر مى برند، و به سخنان منع کننده از آنچه خدا حرام و نهى فرموده در گوشهاى بىخبران بانگ مى زنند، و بعدل و درستى امر کرده خود آنرا انجام مى دهند، و از ناپسند (گفتار و کردار زشت) نهى نموده خود آنرا بجا نمى آورند، و (چنان بآخرت ایمان و یقین دارند که).
فَکَأَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْیَا إِلَى الْآخِرَةِ وَ هُمْ فِیهَا فَشَاهَدُوا مَا وَرَاءَ ذَلِکَ فَکَأَنَّمَا اطَّلَعُوا غُیُوبَ أَهْلِ الْبَرْزَخِ فِی طُولِ الْإِقَامَةِ فِیهِ وَ حَقَّقَتِ الْقِیَامَةُ عَلَیْهِمْ عِدَاتِهَا فَکَشَفُوا غِطَاءَ ذَلِکَ لِأَهْلِ الدُّنْیَا حَتَّى کَأَنَّهُمْ یَرَوْنَ مَا لَا یَرَى النَّاسُ وَ یَسْمَعُونَ مَا لَا یَسْمَعُونَ .
گویا دنیا را بپایان رسانده و بآخرت وارد شده و در آنجا مى باشند، و آنچه در پى دنیا است (امور آخرت که دیگران از آنها آگاه نیستند) بچشم دیده اند، و مانند آنکه بر احوال پنهان اهل برزخ در مدّت اقامت آنجا آگاهند، و قیامت وعده هایش را بر ایشان ثابت نموده است (شکّ و تردید ندارند) پس پرده از آن اوضاع را از جلو مردم دنیا برداشته اند (آنچه را بنور ایمان و یقین دیده اند فاش کردهاند) بطورى که گویا ایشان مى بینند آنرا که مردم نمى بینند، و مى شنوند آنرا که دیگران نمى شنوند.
فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ لِعَقْلِکَ فِی مَقَاوِمِهِمُ الْمَحْمُودَةِ وَ مَجَالِسِهِمُ الْمَشْهُودَةِ وَ قَدْ نَشَرُوا دَوَاوِینَ أَعْمَالِهِمْ وَ فَرَغُوا لِمُحَاسَبَةِ أَنْفُسِهِمْ عَلَى کُلِّ صَغِیرَةٍ وَ کَبِیرَةٍ أُمِرُوا بِهَا فَقَصَّرُوا عَنْهَا أَوْ نُهُوا عَنْهَا فَفَرَّطُوا فیهَا وَ حَمَّلُوا ثِقْلَ أَوْزَاِرِهمْ ظُهُورَهُمْ فَضَعُفُوا عَنِ الِاسْتِقْلَالِ بِهَا فَنَشَجُوا نَشِیجاً وَ تَجَاوَبُوا نَحِیباً یَعِجُّونَ إِلَى رَبِّهِمْ مِنْ مَقَامِ نَدَمٍ وَ اعْتِرَافٍ لَرَأَیْتَ أَعْلَامَ هُدًى وَ مَصَابِیحَ دُجًى قَدْ حَفَّتْ بِهِمُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَنَزَّلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکِینَةُ وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أُعِدَّتْ لَهُمْ مَقَاعِدُ الْکَرَامَاتِ فِی مَقَامٍ اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِیهِ فَرَضِیَ سَعْیَهُمْ وَ حَمِدَ مَقَامَهُمْ .
و اگر آنان را در برابر عقل خود در مراتب پسندیده و مجلسهاى شایسته آنها تصوّر کنى (حالات عبادت و بندگیشان را بنظر آورى) در حالیکه دفترهاى محاسبه اعمالشان را باز کرده و براى رسیدگى بحساب نفسهاشان آماده اند بر هر امر کوچک و بزرگى که مأمور بآن بوده و کوتاهى کرده اند یا نهى از آن شده و تقصیر نمودهاند، و گناهان سنگین خویش را بر پشتشان بار کرده از برداشتن آن ضعیف و ناتوان گردیدهاند، و گریه را در گلو نگاهداشته اند، و (هنگام محاسبه) با گریه و زارى با خویشتن جواب و سؤال نمودهاند، و جانب پروردگارشان از پشیمانیها و اقرار بتقصیر ناله و فریاد بر آورند (و طلب عفو و بخشش نمایند، خلاصه اگر ایشان را با این حالات در نظر آورى) نشانه هاى هدایت و رستگارى و چراغهاى تاریکى را خواهى دید که فرشتگان دورشان گرد آمده آرامش و آسودگى (از عذاب) بر آنها نازل گشته و درهاى (برکات) آسمان بروى آنان باز شده، و جاهاى ارجمند بر ایشان آماده گردیده در جائیکه خداوند بآنها مطلع و آگاه است، و از کوشش آنان (در وارسى حساب خود با خدا) راضى و خوشنود است، و روشن آنها را (در پشیمانى از گناهان) پسندیده است.
یَتَنَسَّمُونَ بِدُعَائِهِ رَوْحَ التَّجَاوُزِ رَهَائِنُ فَاقَةٍ إِلَى فَضْلِهِ وَ أُسَارَى ذِلَّةٍ لِعَظَمَتِهِ جَرَحَ طُولُ الْأَسَى قُلُوبَهُمْ وَ طُولُ الْبُکَاءِ عُیُونَهُمْ لِکُلِّ بَابِ رَغْبَةٍ إِلَى اللَّهِ مِنْهُمْ یَدٌ قَارِعَةٌ یَسْأَلُونَ مَنْ لَا تَضِیقُ لَدَیْهِ الْمَنَادِحُ وَ لَا یَخِیبُ عَلَیْهِ الرَّاغِبُونَ.
در حالیکه بمناجات با خدا نسیم عفو و بخشش (از گناهان) را استشمام میکنند، ایشان گروگان نیازمندى بفضل و کرم خدا و اسیران تواضع و فروتنى به عظمت و بزرگوارى او هستند، بسیارى اندوه دلها و بسیارى گریه چشمهاشان را مجروح ساخته است، براى هر درى که راه رغبت و توجّه بسوى خدا است ایشان را دست کوبندهاى است (هر درى که باو راه دارد کوبیده در آن داخل میشوند) سؤال و درخواست از کسى مى نمایند که فراخیها پیش او تنگ نمى گردد (هر چند عطاء و بخشش نماید از دریاى جود و کرمش کاسته نمى شود) و خواستاران از او نومید نمى شوند.
فَحَاسِبْ نَفْسَکَ لِنَفْسِکَ فَإِنَّ غَیْرَهَا مِنَ الْأَنْفُسِ لَهَا حَسِیبٌ غَیْرُکَ .
پس تو خود بحساب خویش برس، زیرا بحساب دیگران محاسبى غیر از تو مى رسد (از وارسى حساب دیگران سودى براى تو نیست، باید همیشه بیاد خود باشى و بحساب خویش بدقّت رسیدگى کنى)